Ziek, zieker, ziekst – boekrecensie ‘Bevrijd’
Het is meer dan veertig jaar geleden dat prof. dr. Jan Bastiaans (1917-1997), ‘Papa-Bas’ voor zijn trouwe volgelingen, met pensioen ging. Tegelijkertijd was de posttraumatische stressstoornis (PTSS) toen net zo geaccepteerd als eerder het KZ-syndroom.
Leo van Bergen laat in ‘Bevrijd. Het concentratiekampsyndroom en de LSD-behandeling van Jan Bastiaans’ zien hoe na de oorlog omgegaan werd met concentratiekampoverlevenden. Die hadden psychische klachten in de Duitse kampen opgelopen en als ze die niet uitten, onderdrukten zij die. Daar wist de psychiatrie wel raad mee en dat gold zeker voor Bastiaans, die in 1957 promoveerde op ‘Psychosomatische Gevolgen van Onderdrukking en Verzet’. Hij werd een van de eerste behandelaars die met LSD werkte, waar maar weinig van nodig was om zijn patiënten ‘weer volkomen terug te brengen in de situatie van narigheid en machteloosheid.’ En dat zou het begin van de genezing zijn, want als je iets naars was overkomen in de oorlog, was je ziek en moest je genezen worden.
De doelgroep bestond eerst uit ‘echte’ concentratiekampoverlevenden, maar daar kwamen niet-opgepakte verzetsstrijders bij, overlevenden uit de Japanse kampen, maar ook veteranen en slachtoffers van de gijzelingen van Zuid-Molukkers uit 1975-1977. De tweede generatie, ‘de kinderen van …’ kwam erbij, en heel liberaal, ook NSB’ers en hun kinderen. Van een paar duizend patiënten kwam men tot 200.000 uit en dat was natuurlijk niet het einde. Het KZ-syndroom was ook zoiets bijzonders, dat dat niet in een gewone kliniek behandeld kon worden, maar dat er in Leiden een apart Centrum ’45 in 1972 werd opgericht. Bastiaans zou daarin niet de hoofdrol spelen, tot ongenoegen van zijn patiënten en anderen.
Hij had de status van BN’er verkregen na de documentaire ‘Begrijpt u nu waarom ik huil …’ (1969) van de niet onomstreden cineast Louis van Gasteren. In deze kritiekloze documentaire zag je patiënten, die onder LSD-behandeling waren en als kijker begreep je dat LSD dé oplossing was van oorlogsleed. De auteur laat zien dat het niet alleen vakgenoten, maar niet allemaal, waren die achter Bastiaans stonden, maar dat ook het merendeel van de journalisten vol lof over hem schreven. Vier jaar na de opening van Centrum ’45 gebeurde iets wat de auteur eufemistisch ‘een eerste deukje in het imago’ noemt. Het Eerste kamerlid van de PvdA Eibert Meester was succesvol onder behandeling van Bastiaans geweest en zijn KZ-syndroom, opgelopen dankzij een heroïsche verzetsverleden, was kwijtgeraakt. Alles bleek gelogen, maar Bastiaans kwam eronder uit door te melden dat betrokkene ‘nog zieker is dan ik dacht.’
Fraai tijdsbeeld
De studie van Leo van Bergen is een fraai tijdsbeeld geworden, waarbij de Drie van Breda, minister Van Agt, de Zuid-Molukkers, de tv-serie ‘Holocaust’ (1979), maar ook het Oost-Indisch kampsyndroom een rol spelen, maar waarin Bastiaans centraal staat. Het gebeurde in een periode, waarin de oorlogsgeneratie nog volop in de samenleving stond en waar aan hun oorlogsverhalen (nog) niet getwijfeld werd. Bastiaans wierp zich met verve op als zaakwaarnemer voor de oorlogsslachtoffers, of eigenlijk voor alle slachtoffers. En die werden zelden tegengesproken, want een slachtoffer heeft gelijk. Gaandeweg vraag je je werkelijk af hoe dit onwetenschappelijke omgaan met al of niet vermeende patiënten zo lang kon doorgaan. Bijna alle traumatische ervaringen werden over één kam geschoren en wetenschappelijk bewijs voor de LSD-behandeling ontbrak. De slachtoffer-, trauma- en klaagcultuur zijn niet uitsluitend, maar wel voor een groot deel op Bastiaans’ conto te schrijven.
De auteur is soms een beetje streng over Bastiaans: ‘te goedgelovig als het om zijn patiënten ging’, maar haast zich dan op te merken dat andere psychiaters net zo dachten en handelden als Bastiaans. Dat klinkt teveel als een excuus. Hij baseert zijn boek voor een groot op mediaberichten en dat zijn er wel erg veel. Kwantiteit is niet vanzelfsprekend kwaliteit en enige terughoudendheid in het gebruik van de media zou de leesbaarheid ten goede zijn gekomen.
Dat je Bastiaans’ ‘succes’ op verschillende manieren kunt beleven, blijkt wel uit het woord vooraf van prof. dr. Eric Vermetten, psychiater: ‘We staan aan de vooravond van een herwaardering van de kracht van psychedelica, van het morele belang van inzet van deze middelen om mensen de weg terug naar zichzelf te laten vinden en echte bevrijding, geestelijke bevrijding, mogelijk te maken.’
Er staat ons dus nog wel wat te wachten!
Titel: Bevrijd. Het concentratiekampsyndroom en de LSD-behandeling van Jan Bastiaans
Auteur: Leo van Bergen
Uitgeverij: Quo Vadis
ISBN: 9789492435187
Prijs: 32,50 euro
