Deense koningin 50 jaar op de troon: wat heeft zij voor Joods Denemarken betekend?

De Deense koningin Margrethe II zit vandaag precies vijftig jaar op de troon. Ze werd op 14 januari 1972 op 31-jarige leeftijd vorstin nadat haar vader Frederik IX (72) na een kort ziekbed was overleden. In rouw moest ze het roer overnemen, waarna voor haar een zware taak wachtte om de koningin van alle Denen te zijn, zo ook voor haar onderdanen van Joodse komaf. Het Scandinavische land telt een kleine, maar actieve Joodse gemeenschap die met de jaren steeds meer onder druk is komen te staan. Een aanslag in 2015 en antisemitische bekladdingen in 2019 en 2020 deden de Joden niet goed. Margrethe stond kaar om hen te steunen.

Eigenlijk zouden er deze week allerlei festiviteiten in Kopenhagen zijn ter ere van het gouden jubileum van koningin Margrethe II. Naast de gebruikelijke persconferenties voor binnen- en buitenlandse journalisten, zouden er een galabal en een eredienst in de kerk zijn. Wegens corona gaat dat allemaal niet door: het Deense hof wil de coronaregels van de overheid niet overtreden en houdt het daarom sober. Vandaag is er alleen een speciale zitting van de Raad van State, waarvan Margrethe officieel voorzitter is. Verder is er een sobere herinneringsbijeenkomst in de Folketing, het Deense parlement, en is er een kranslegging in het stadje Roskilde. Daar ligt koning Frederik IX begraven.

Eeuwenoude band
Andere festiviteiten rond het 50-jarig jubileum zijn ook geschrapt, waaronder mogelijk een bezoek aan de Joodse gemeenschap. Joods Denemarken vormt een minderheid die een eeuwenoude band heeft met het Deense koningshuis. Op uitnodiging van koning Christian IV kwamen in 1611 de eerste Joden naar Denemarken. Het waren handelslieden uit Hamburg en Altona. Met hun expertise en netwerken wilde de koning de economische ontwikkeling van het land versterken. Toen in 1819 Denen Joden begonnen aan te vallen, zette toenmalig koning Frederik VI in om de Joden te beschermen. En tijdens de Duitse bezetting zou koning Christian X in 1943 de taxikosten van Joden, voorafgaand aan hun bootvlucht naar Zweden, hebben betaald.

Doordat het merendeel van de Deense Joden in de nacht per bootjes naar Zweden kon vluchten, werden er in Denemarken circa negenhonderd Joden opgepakt en vermoord. Toch bleven velen na de bevrijding in het buurland wonen, waardoor het Joodse leven in Denemarken nooit meer werd als voor de bange jaren ’40-’45. Niettemin was er na de oorlog decennialang nauwelijks antisemitisme te bespeuren in het land. Daar kwam pas na de jaren negentig echt verandering in. Joden voelden zich steeds vaker bedreigd, zowel uit islamitische als extreem-rechtse hoek.

De Deense koningin Margrethe II heeft de Joden nooit voorgetrokken of een andere behandeling gegeven dan anderen, maar kwam wel voor ze op in tijden van nood. Begin 2015 werd een terreuraanslag gepleegd op de synagoge van Kopenhagen, waarbij een Joodse beveiliger om het leven kwam. Het stortte het land in rouw en wees iedereen erop dat ook Denemarken niet gespaard zou blijven van het moslimterrorisme. Daags na de aanslag Margrethe riep de bevolking op tot eendracht. “Het is belangrijk dat wij in deze moeilijke situatie saamhorig zijn en de waarden beschermen waar Denemarken op is gebouwd,” zei ze, doelend op de solidariteit en wederkerigheid die Denen vaak aan elkaar tonen.

Joodse doelwitten
Een paar jaar later, in rond de herdenking van Kristallnacht in 2019, werd de Joodse begraafplaats van het stadje Randers beklad met antisemitische tekens en leuzen. Deze keer kwam de aanval vanuit de extreem-rechtse hoek. Aanhangers van Nordic Front hadden onder meer hakenkruisen op de monumentale graven gespoten. Verder werd er sticker met een gele ster geplakt op de brievenbus van een als Joods bekendstaande familie in Silkeborg. Deze vormen van aanvallen en intimidatie op Jutland schokten heel Denemarken wederom. Er was veel steun voor de kleine Joodse gemeenschap en de regering zette een onderzoek in gang voor extra bescherming van de Joden.

Koningin Margrethe verraste velen door in haar traditionele oudejaarstoespraak, op 31 december 2019, uitgebreid stil te staan bij de gebeurtenissen. “Het is beschamend om mee te maken hoe antisemitisme weer opduikt, ook hier bij ons. Antisemitisme, intolerantie en onderdrukking van andersdenkenden horen nergens thuis. Het is iets waar we goed op moeten letten en waar we elkaar bij moeten helpen om het te bestrijden,” zei de vorstin, die haar toespraak vanaf het papier aflas. Ook refereerde ze aan de Duitse bezetting, die in 2020 precies tachtig jaar geleden plaatsvond. Ze maakte geen link tussen de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging van toen en het antisemitisme van nu. Met gebruik van het woord ‘opnieuw’ loopt ze echter niet weg voor het verleden.

Voorzitter Henri Goldstein van de Vereniging van Deense Joden was geroerd door de woorden van de Deense koningin. “Ik denk dat het sterk is van de koningin dat ze vermeldt wat er de afgelopen twee tot drie maanden in de Deense samenleving gebeurd is,” zegt Goldstein. Hij stelt dat de koningin in het verleden niet over antisemitisme sprak. Haar toespraak is van grote betekenis voor Joods Denemarken. “Het zijn het officiële Denemarken en het hoofd van het land die ons begrijpen. We kunnen daar alleen maar hulde aan brengen.”

In Joods Denemarken en daarbuiten wordt koningin Margrethe II alom gewaardeerd en gerespecteerd. Op eigen wijze heeft ze haar functie vormgegeven, door plicht en tradities voor te laten gaan maar wel te veranderen met de tijden. Ook heeft de vorstin zich van haar artistieke kant ontwikkeld. Ze tekent, schildert en ontwerpt decors en kostuums. Verder is ze de illustratrice van de Deense versie van ‘In de ban van de ring’ en is ze verslaafd aan roken. Met haar man, wijlen prins Henrik, had ze een speciale band. Wel had hij jarenlang moeite met het definiëren van zijn rol als gemaal. Het leidde in 2002 tot een uitbarsting tussen de twee, maar die werd bijgelegd en zorgde voor vernieuwingen. Het Deense koningshuis staat bekend om haar openheid naar de media en bevolking.

Lees meer:
‘Jødekonge, jødefejde en jødeaktion’ – serie Joods Denemarken (2)
Ieder jaar kijken de Denen reikhalzend uit naar wat ze zegt. Dat de antisemitische aanvallen in Denemarken rond Kristallnacht de toespraak hebben gehaald, en de niet mis te verstane veroordeling ervan door Margrethe, duiden op twee dingen: ten eerste hoe onacceptabel antisemitisme is in Denemarken en ten tweede hoe hecht de band is tussen de Deense Joden en het Deense koningshuis.