Hoe haalbaar is het antisemitisme-plan van Schoof?

Het kabinet presenteerde vrijdagmiddag haar plan van aanpak voor het bestrijden van antisemitisme. De voorgenomen plannen hebben al veel reacties gekregen. Met name de suggestie om paspoorten van veroordeelde antisemieten af te pakken, wordt bekritiseerd. Maar wat behelst het document nog meer en hoe haalbaar is het? Kan Nederland hiermee uit de antisemitisme-spiraal komen? In dit artikel staan de belangrijkste maatregelen op een rij, gevolgd door een analyse over de haalbaarheid van het plan.

De bestrijding van antisemitisme is een van de onderwerpen die de vier coalitiepartijen van kabinet Schoof met elkaar verbindt. In zowel het hoofdlijnenakkoord als regeerprogramma werd een pakket aangekondigd met maatregelen om antisemitisme te bestrijden. De plannen waren reeds in de maak, maar kwamen in een stroomversnelling nadat op 7 november in Amsterdam Joden werden opgejaagd en aangevallen. Vrijdag zond het kabinet een brief naar de Tweede Kamer met voornemens. Ook werd bekend dat vanaf 2025 jaarlijks 4,5 miljoen euro naar de bestrijding van antisemitisme gaat. 

Verantwoordelijkheid

Minister-president Dick Schoof stelde in zijn wekelijkse persconferentie dat de strategie uit drie pijlers bestaat: ‘Beschermen en aanpakken’, ‘Voorkomen en bewustwording creëeren’ en ‘herdenken en vieren’. Deze drie zijn in de Kamerbrief uitgewerkt. :Hier gaan we als kabinet mee aan de slag,” zei Schoot in zijn wekelijkse persconferentie, eraan toevoegend dat het een illusie is te denken dat alleen de politiek het kan oplossen. “Er ligt hier een opdracht voor ons allemaal.” In het gesprek over integratie en onze waarden ‘heeft iedere Nederlander een verantwoordelijkheid’.

Normstellend

Allereerst de strategie zelf. Die is voor een deel gebaseerd op de voorstellen die Eddo Verdoner, de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding (NCAB), in 2022 heeft gedaan. In die zin had het kabinet een raamwerk om op te bouwen. Tegelijkertijd is de strategie normstellend. ‘Nederland is een open en vrije samenleving, en het kabinet verwacht dat iedereen in Nederland deze normen onderschrijft. Joden moeten zich vrij en veilig voelen om Joods te zijn. Dat is nu helaas niet het geval. En dat zullen wij nooit accepteren’, zo schrijft het kabinet in de brief.

‘Taskforce‘

Er komt een zogeheten Taskforce Bestrijding Antisemitisme, die in de komende tijd gaat toetsen op het gehalte van Jodenhaat in verschillende situaties en op diverse plekken in de samenleving. Te denken valt al toetsing van de anti-Israël-demonstraties op NS-stations, maar ook de situatie op universiteiten en hogescholen, waar Joodse studenten en medewerkers zich nu onveilig voelen. De Taskforce wordt een typisch breed Nederlands overleg: burgemeesters, de politie, onderwijssector, sportbranche, cultuursector, het OV en andere maatschappelijke partijen zitten er straks in. Ook komen er vertegenwoordigers van Joods Nederland in.

Zwaardere straffen

Op het verheerlijken van terrorisme, maar ook het discrimineren van anderen moeten hogere straffen komen. Momenteel ligt er een initiatiefwetsvoorstel van de Tweede Kamerleden Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) en Mirjam Bikker (ChristenUnie) voor dat het kabinet wil aanwenden om tot zwaardere straffen op antisemitisme te komen. ‘Als het initiatiefwetsvoorstel wordt aangenomen, wordt ook bij antisemitisme de maximaal op te leggen vrijheidsstraf die op het desbetreffende delict is gesteld met een derde verhoogd’.

IHRH-definitie

In Nederland moet beter gekeken worden naar wat antisemitisme precies is. De internationale antisemitisme-definitie (IHRH) kan als richtlijn bij het beoordelen van Jodenhaat ‘behulpzaam’ zijn, aldus het kabinet. Ook komt er snelrecht als er sprake is van antisemitisme op heterdaad. De politie moet zich verder nog beter kunnen informeren en daarom moeten er onder andere meer bevoegdheden komen om in gesloten online anti-Joodse netwerken te infiltreren.

Paspoort afpakken

Er komt extra onderzoek naar de mogelijkheid om de Nederlandse nationaliteit bij mensen te ontnemen als ze ‘ernstige misdrijven met een aspect van discriminatie, zoals antisemitisme’ hebben gepleegd. Deze maatregel wordt getoetst aan het Europees Verdrag inzake Nationaliteit voordat die kan worden ingevoerd. Verder kijkt het kabinet naar wat er gedaan kan worden tegen demonstraties die de orde verstoren. Binnenkort begint er een onderzoek dat in de zomer van 2025 klaar moet zijn.

Verbod gezichtsbedekking?

Eerder stelde minister Judith Uitermark (NSC) van Binnenlandse Zaken dat een verbod op gezichtsbedekking tijdens demonstraties niet zomaar kan. In tegenstelling tot wat veel partijen in de Kamer wilden, stelde ze een onderzoek in dat ook volgend jaar zomer af moet zijn. Het kabinet wil nu toch kijken of een dergelijk vermommingsverbod snel in te voeren valt. De burgemeesters zijn daarin aan zet: zij moeten bepalen of gezichtsbedekking tijdens bepaalde demonstraties verboden worden. Het kabinet komt nog met een extra Kamerbrief ‘met voorbeelden van waar het demonstratierecht wordt uitgedaagd’.

Samidoun

Clubs die openlijk oproepen tot vernietiging van het Joodse volk en de staat Israël moeten verboden worden, vindt het kabinet Schoof. Gedoeld wordt onder meer op Samidoun, een stichting die terreurorganisatie Hamas openlijk verdedigt. Maar dat betekent niet dat de organisatie snel verboden zal worden. In Duitsland is Samidoun al verboden en dus zal minister David van Weel (VVD) van Justitie en Veiligheid in gesprek gaan met zijn Duitse collega over hoe ermee om te gaan. Ook hoopt Nederland dat de EU iets kan doen. Organisaties met een antisemitisch karakter kunnen in de toekomst mogelijk geen overheidssubsidie meer krijgen.

Taxichauffeurs

Er komt een onderzoek naar het aanscherpen van de Verklaring Omtrent (goed) Gedrag of VOG bij taxichauffeurs. Het doel is dat chauffeurs in de toekomst nog strenger worden getoetst op gedrag en uitlatingen. Wie er niet aan voldoet, kan dan niet op de taxi rijden, zo is het idee. Het onderzoek komt er na een aangenomen motie van NSC-Kamerlid Nicolien van Vroonhoven. Alom bekend is dat het onder andere taxichauffeurs waren de ‘Jodenjacht’ in de nacht van 7 op 8 november mede mogelijk maakten en eraan meededen.

Dialoog

Niet alleen maatregelen tegen bestaand antisemitisme, maar ook het voorkomen van toekomstige Jodenhaat zijn volgens het kabinet van belang. Allereerst is interreligieuze dialoog meer dan nodig. ‘Na de moord op Pim Fortuyn in 2002 zijn er, als voorbeeld, in Rotterdam intensieve gesprekken gevoerd tussen verschillende geloofsgemeenschappen. Zulke initiatieven stimuleren wij als kabinet extra’. Hoe dat eruit moet zien, dat meldt de Kamerbrief niet.

‘Leer je buren kennen‘

Jongeren kennen andere groepen en culturen vaak niet goed genoeg. Er is niet of nauwelijks weet van wat Joods leven inhoudt en dat moet veranderen, zegt het kabinet. ‘In verschillende Joodse gebruiken, kunnen andere culturen en religies herkenning vinden. De onderlinge herkenning van deze elementen, kan bijdragen aan onderling begrip en acceptatie. En daarmee kunnen vooroordelen en stereotyperingen worden voorkomen’. De kennismaking met Joods leven moet worden ‘geprofessionaliseerd’ en daarom gaat er meer geld naar projecten als ‘Leer je buren kennen’ van de LJG Amsterdam.

Bewustwording

Het kabinet werkt momenteel aan een Actie-agenda Integratie voor nieuwkomers, dat tegen Kerst aan de Tweede Kamer wordt gepresenteerd. Het Jodendom zal daarin mogelijk een belangrijke rol krijgen. Ook maakt de brief van vrijdag gewag van het Nationaal Plan Versterking Holocaust-educatie, dat al in juni naar de Kamer is gestuurd. ‘Het plan levert een bijdrage aan het vergroten van de kennis over de Holocaust, het bewustmaken van de gevolgen van vooroordelen en antisemitisme en het verminderen van onwetendheid’. Er zit een peiling onder docenten in en een subsidieregeling voor Holocaust-educatie op scholen.

Brede aandacht

In het onderwijs moet geen ruimte zijn voor antisemitisme, zo schrijft het kabinet in de brief. De demonstraties op universiteiten en hogescholen geven Joodse studenten een onveilig gevoel. ‘In de strategie wordt in den brede aandacht besteed aan de veiligheid van Joodse studenten, ook op de onderwijsinstelling’, aldus het kabinet, dat vervolgens niet duidelijk maakt hoe die ‘brede aandacht’ eruit ziet.

Geld naar beveiliging

Jaarlijks gaat er nog eens 1,3 miljoen euro naar de beveiliging van Joodse instellingen, evenementen en objecten. Het kabinet kondigt dit aan op een webpagina van het Rijk. ‘Door de toename van antisemitisme in Nederland treffen Joodse scholen, instellingen en evenementen al geruime tijd zelf maatregelen ten behoeve van de veiligheid of om zorgen over de veiligheid weg te nemen. Hoewel dit past bij de verantwoordelijkheidsverdeling als het gaat om veiligheid, kunnen de kosten hiervan onevenredig drukken op de gemeenschap. Het kabinet is daarom financiële ondersteuning te bieden’.

Voetbal

Het moet van het kabinet ook maar eens afgelopen zijn met het antisemitisme in het voetbal, een hardnekkig probleem. Van dezelfde site: ‘Antisemitisme in het voetbal moet door alle clubs worden aangepakt’, staat op dezelfde site. ‘Antisemitische leuzen en spreekkoren in en rond de voetbalstadions werken ook daarbuiten door voor veel Joden. Spreekkoren worden herhaald op scholen. Twee projecten zetten in op gedragsverandering bij kinderen en jongeren: Fair Play workshops op scholen en bij voetbalclubs mede georganiseerd door de Anne Frank Stichting worden uitgebreid naar meer scholen en meer voetbalclubs. Daarnaast wordt het Spreekkorenproject in het betaald voetbal voortgezet’.

Reacties in de media

In de media werd na vrijdagmiddag uitvoerig gereageerd op de plannen van het kabinet Schoof. Zo beloofde minister Van Weel dat het niet de bedoeling is dat paspoorten aan de vleet zullen worden afgepakt. “Er zal geen sprake zijn van intrekken van het Nederlanderschap op basis van antisemitisme alleen. Het moet ook nog steeds gaan om de ‘ernstige schending van essentiële belangen van de staat’, zoals nu ook al geldt. Uiteindelijk is het aan de rechter. Ik geef daar geen garanties voor,” zei Van Weel in een interview met het AD.

Schrijver Marcel Möring en vicevoorzitter Hans Weijel van het Centraal Joods Overleg (CJO) gingen met elkaar in gesprek in Nieuwsuur over de plannen. Die eerste twijfelde aan de intentie van de daders van 7 en 8 november en Weijel sprak hem tegen. “We gaan op Jodenjacht, werd er geroepen, en Joden werd om hun paspoort gevraagd. Wat wil je nou nog meer hebben,” zei Weijel. Beiden waren het erover eens dat antisemitisme een probleem is aan aangepakt moet worden en dat de maatregelen welkom zijn. Of ze allemaal even realistisch zijn, daarover twijfelden ze soms.

Haalbaarheid?

De Kamerbrief met de strategie van het kabinet om antisemitisme te bestrijden biedt genoeg handvaten voor haalbaar beleid. Een aantal zaken is al in gang gezet, zoals bijvoorbeeld het Nationaal Plan Versterking Holocaust-educatie, of komt nog op gang. Zaken als een verbod op gezichtsbedekking of organisaties als Samidoun worden benoemd, maar onderzoeken zijn nodig. Opvallend: in Duitsland werd Samidoun snel verboden nadat leden na 7 oktober 2023 gebak en snoep uitdeelden op straat in Berlijn om de slachting van Hamas te vieren. Tegelijkertijd worden bepaalde zaken open gelaten: bijvoorbeeld hoe interreligieuze dialoog overal structureel vorm kan krijgen.

Rechtszaken

Natuurlijk moet aan alle regels van de democratische rechtstaat worden voldaan. Tegelijkertijd is het niet makkelijk om bepaalde voornemens uit te voeren. Een strengere VOG voor taxichauffeurs zou kunnen zorgen voor rechtsongelijkheid: duidelijk gemaakt moet worden waarom taxichauffeurs een andere VOG-behandeling moeten krijgen. Ook kunnen ze nog naar de rechter stappen als het zover komt, wat mogelijk weer vertraging met zich meebrengt. Hetzelfde geldt voor het ontnemen van de Nederlandse nationaliteit: hiervoor kunnen gedupeerden naar de rechter en eventueel doorprocederen tot in Europa.

‘Onderzoek’

Het kabinet stipt zaken aan en wil tot actie overgaan, maar oogt in de brief voorzichtig. Het woord ‘onderzoek’ valt regelmatig en ook de aangekondigde Taskforce riekt naar een stroperig proces. De ervaring leert dat onderzoeken lang duren – soms langer dan gepland – en uiteindelijk in een la verdwijnen om er nooit meer uit te komen. En een verbod op gezichtsbedekking kan er wel mogelijk komen, maar het eerder aangekondigde onderzoek blijft leidend. Burgemeesters mogen wel besluiten of ze ter plekke een verbod instellen. De vraag is of bijvoorbeeld de burgemeester van Amsterdam – de gemeente met de meeste anti-Israël-demonstraties – dat zal willen.

Risico Taskforce

De Taskforce wordt waarschijnlijk een typisch overleg waarbij iedereen zijn zegje mag doen en alle meningen moeten worden meegenomen. Daardoor bestaat het risico dat er vage plannen uit voortkomen, voormens die alle partijen tevreden moeten stellen. Door te kiezen voor een Taskforce lijkt het kabinet niet te willen oordelen op het gehalte van Jodenhaat in verschillende situaties. Die aardappel wordt doorgeschoven naar het middenveld. De Joodse gemeenschap krijgt vertegenwoordigers in de Taskforce, maar naar verwachting zullen zij niet het laatste woord hebben, want er zal behoefte zijn aan compromissen.

Handhaving nodig

De vele plannen van het kabinet om antisemitisme tegen te gaan zijn niettemin ambitieus. Nog nooit ging een kabinet hier zo ver in en waren de voornemens zo concreet. Maar als de plannen er komen, moeten die ook in de praktijk goed ten uitvoer worden gebracht. Handhaving is daarbij van belang. Handhavers moeten voldoende bewust en uitgerust zijn om antisemitisme te constateren en aan te pakken. Geen beleid zonder actie in de praktijk. Verder moeten toekomstige kabinetten de regels blijven aanhouden en niet zomaar veranderen, want anders is alles voor niets geweest.

Kijken naar Duitsland

Duitsland is het schoolvoorbeeld in Europa van het trekken van een duidelijke lijn tegen antisemitisme. Samidoun werd vorig jaar snel verboden en anti-Israël-sentimenten of acties binnen organisaties kunnen ervoor zorgen dat overheidssubsidie wordt ingetrokken. Ook is Holocaust-educatie in Duitsland veel verder gevorderd dan in Nederland: veel meer scholieren bezoeken verplicht voormalige concentratiekampen en de dramatisch verlopen nationaalsocialistische periode zijn zeer belangrijk in het curriculum. In die kan Den Haag niet alleen contact opnemen met Berlijn inzake het verbod op Samidoun maar over meer zaken.

Volhouden

Tot slot: om uit de antisemitisme-spiraal te komen, moeten niet alleen de voorgenomen maatregelen deze kabinetsperiode (die nog loopt tot maart 2027) in werking gezet worden, maar moeten die ook worden volgehouden. Doorzetten, volhouden en er vol voor gaan zijn in Nederland helaas niet altijd aanwezig. In het verleden waren er veel voornemens en plannen om antisemitisme aan te pakken. Ze werden groots aangekondigd, maar uiteindelijk kwam het er in de praktijk vaak onvoldoende van. Willen is één, maar doen en vooral volhouden is twee. De vraag is of het dit keer eens anders zal zijn.