Is er een toekomst voor Deense Joden? – serie Joods Denemarken (4)

Denemarken werd deze week opgeschrikt door anti-Joodse pamfletten van de neonazistische groepering Nordic Resistance Movement. Voor deze vierdelige serie over Joods Denemarken zocht Jonet.nl uit hoe Joden daar tegen hun toekomst aankijken. Het land heeft een geschiedenis die aantoont dat Joden zich er veilig kunnen voelen, maar de aanvallen van de Nordic Resistance Movement van vorig jaar met Kristallnacht en afgelopen week voor Jom Kipoer geven te denken. Is Denemarken nog wel een land waarin Joden willen wonen?

In aanloop naar Jom Kipoer heeft de eerder genoemde neonazistische groep een anti-Joodse campagne gehouden in heel Scandinavië. In pamfletten en op websites was allerlei anti-Joodse propaganda te zien, en er werden acties tegen Joden gehouden in bijna twintig verschillende steden. Foto’s laten leden zien die Joodse gelovigen confronteren en voor synagogen gaan staan, antisemitische posters in openbare ruimten ophangen en flyers op straat verspreiden. De groep is in Denemarken actief als Nordfront.dk en manifesteerde zich in zestien steden.

Voorzitter Henri Goldstein van de Joodse gemeenschap in Denemarken is blij dat hij pas na Jom Kipoer ontdekte wat er was gebeurd. “Het is onder de radar gebleven, maar nu komt het in het nieuws. Het is niet nieuw dat anti-semieten Joodse feestdagen gebruiken voor hun acties, dat is in feite van alle tijden, maar dat maakt het niet minder onaangenaam.” Hij vraagt zich af hoe het zich verder gaat ontwikkelen. “Het begint met het ophangen van posters en stickers [en vorig jaar het bekladden van huizen en grafstenen, red.] mar waar eindigt het? Ook zie je dat de neonazi’s het politieke debat rond besnijdenis, dat nu speelt in Denemarken, vervuilen met hun antisemitische uitlatingen. Ik vind het erg verontrustend.”

Schuwe jongeren
Voor dit verhaal ging ik eerder op zoek naar Joodse jongeren in het land. Zij vormen immers de toekomst van de gemeenschap. Opmerkelijk genoeg waren er weinig jonge Joden te vinden die zich over hun Joods-zijn in Denemarken willen uitspreken, laat staan over die toekomst. Miriam Jacobsen (pseudoniem, haar echte naam is bekend bij de redactie), die zich over het algemeen vrijmoedig in het openbare debat begeeft, wil nu niet geïnterviewd worden. “Het besnijdenisdebat dat nu actueel is in Denemarken, heeft weer een enorme lading nare reacties losgemaakt bij mensen. Het maakt me bang. Bel me maar over een half jaar.”

Wie ook op deze muur van zwijgen stuitte, is documentaire- en radiomaakster Sanne Cigale Benmouyal. Ze is half-Deens, half-Joods en komt uit het westen van Denemarken – niet uit Kopenhagen, waar een actieve gemeenschap is. Ook zij groeide op met de boodschap ‘wie stil leeft, leeft goed’; vestig niet teveel de aandacht op jezelf.  Houd je Joods-zijn maar voor je –  ongeveer zoals Ella en Henrik Chievitz vorige week vertelden. Eenmaal volwassen viel haar ook op hoe weinig jonge Joden er onderling over wilden praten. Er heerst angst, maar is die terecht? Dat is het onderwerp van de driedelige documentaire Jøde van Benmouyal die in 2018 werd uitgezonden op DR, het kanaal van de Deense publieke omroep.

Een klein jaar later kreeg ze antwoord, toen leden van het extreem-rechtse Nordfront.dk de Joodse begraafplaats in Randers schonden en verschillende huizen van Joden in Denemarken bekladden. Onlangs waren er dus nieuwe acties van deze anti-Joodse groepering. Benmouyal: “Ik kreeg bevestigd wat ik in mijn documentaire liet zien: de vrees die leeft onder Joden in Denemarken is niet ongegrond. Daar wilden een heleboel mensen niet aan toen de documentaire werd uitgezonden in 2018, maar een jaar later werd het voor de niet-Joodse buitenwereld ook duidelijk: hier leven wij mee.”

Benmouyal zelf is niet zo bang. “Die angst heb ik afgelegd. Maar ik ben wel met de dood bedreigd, en ik krijg beveiliging bij openbare optredens. En zo lang dat nodig is, is het een probleem om Jood te zijn in Denemarken.” Ze is net moeder geworden van een klein meisje. Gaat zij een Joodse opvoeding krijgen? “Nou en of, honderd procent. Ik wil dat ze kan communiceren met mijn familie in Israël  – Israël is ook mijn thuis, en ik wil dat ze een Joodse cultuuridentiteit krijgt, ongeveer zoals veel Denen cultuur-christenen zijn.”

Op het lijf geschreven
Jonas Demsitz (24) studeert theologie in Kopenhagen en overweegt een rabbijnenopleiding in Israël. Maar hij ziet zijn toekomst in Denemarken: “Ik hou van de Deense verzorgingsstaat. De zorgzaamheid die in het systeem zit, ligt in het verlengde van hoe ik mijn Joodse geloof opvat. Het  is vooral praktisch: wat je doet, hoe je je gedraagt, of dat positief is voor anderen. Het spirituele, dat is op jezelf gericht. Dat is volgens mij niet de kern van het Jodendom, maar wel: samenwerken om de de zwaksten in de samenleving te helpen, zoals in de Torah staat: ‘Je moet van je naaste houden zoals je van jezelf houdt.’”

Dat is Jonas ook letterlijk op het lijf geschreven: op zijn rechterarm heeft hij “ואהבת לרעך כמוך” laten tatoeren. (WaJiKra 19:18) Wat anti-semitisme in Denemarken betreft heeft hij zelf niet veel meegemaakt. Het raakt hem als hij anderen in gesprekken anti-Joodse dingen hoor zeggen. “Ik zeg daar altijd wat van. Daarbij valt me op dat die mensen geen antisemitisch wereldbeeld hebben, maar wel antisemitische dingen zeggen, bijvoorbeeld in verband met het besnijdenisdebat. Mensen noemen Joden kindermishandelaars vanwege besnijdenis, een eeuwenoud vooroordeel over Joden. Maar de meesten hebben die link niet door.”

Naar Israël gaan om daar te wonen? “Nee, helemaal niet,” zegt Demsitz. “Maar het trauma van de Holocaust zit heel diep in Joden, we weten dat omstandigheden vrij vlug 180 graden kunnen draaien. Dan is het idee van Israël als toevluchtsoord wel prettig.” De actie in Randers van een jaar geleden zag hij als een op zichzelf staand geval. “Dat is het nu niet langer. De neonazistische krachten in Scandinavië krijgen steeds vastere grond onder de voet, en dat is zorgelijk. Ik hoop dat de bewoners van Denemarken, maar ook de rest van Scandinavië, hen afwijzen.”

Een diaspora hoort erbij
Philip Blüdnikow is 28 jaar, studeert klassieke talen en is gids voor bezoekers aan de sjoel op de Krystalgade in Kopenhagen. In zijn vrije tijd voetbalt hij bij Hakoah, de Joodse sportvereniging. Ziet hij een toekomst voor Joden in Denemarken? “Absoluut! Als Jood in Israël wordt je vaak gevraagd of je aliyah gaat maken, maar dat heb ik niet overwogen, ook niet nadat ik daar een half jaar heb gewoond om Hebreeuws te leren. Ik voel me helemaal thuis in Denemarken. En een diaspora hoort erbij; het zou anders wel een beetje vol worden in Israël.”

Voor hem persoonlijk is Joods zijn een natuurlijk gegeven. “Ik heb het van huis uit meegekregen, mijn ouders zijn actief in de Joodse gemeenschap, ik ben een aantal jaren naar de Carolineskole [de Joodse basisschool in Kopenhagen, IS] gegaan. Maar de meeste Joden in Denemarken zijn niet religieus, en maken ook geen deel uit van een Joodse geloofsgemeenschap. Ze ‘doen’ er niet aan. Daarmee zijn ze geen uitzondering in het moderne, seculaire Denemarken, want veel Denen zijn ook niet religieus.”

Jodendom is meer voor Blüdnikow gaan betekenen naarmate hij ouder werd. “Het versterken van het Joodse in Denemarken, dat vind ik belangrijk. Ik ben niet van mening, zoals je wel in Israël hoort, dat Europa een verloren zaak is. We hebben een goed bestaan hier, ondanks terreurdreigingen en het dreigende besnijdenisverbod, maar als Joden moeten we leren van de geschiedenis en waakzaam zijn.” Hij moet hard nadenken over de vraag of hij zelf antisemitische incidenten heeft meegemaakt. “In het voorbijgaan op straat hoorde ik een jongen tegen een andere zeggen: Je moet niet zo’n Jood zijn. Ik zei toen niets. Ook niet toen ik bij de kapper in de stoel zat en de kapper tegen een andere klant een verhaal hield in het Arabisch, waarin de hele tijd het woord ‘jehoeda’ voorkwam. Waar hadden ze het over? Dat vroeg ik toen niet.”

Verandert het Joodse leven en gevoel voor veiligheid na de recente actie van Nordfront.dk? Nee, zolang die groep zo weinig invloed heeft zoals nu. Maar precies zulke types moeten we in de gaten houden voordat hun acties erger worden. Tegelijkertijd bewijst het dat het ‘klassieke’ antisemitisme voortleeft en van beide extreme vleugels komt, zelfs wanneer mensen van extreemrechts beweren dat antisemitisme nu van links komt, en andersom. We moeten ze allebei in de gaten houden.”

Geen onderlinge strijd
Waar critici vinden dat onderdelen van Joods Nederland teveel met elkaar in de clinch liggen, is van dergelijke kritiek in Denemarken geen sprake, zo blijkt. Arthur Buchman is voorzitter van de progressieve Joodse gemeente Shir Hatzafon (ongeveer tweehonderd mensen groot). Hij benadrukt dat de verschillende Joodse gemeenten in Denemarken elkaar aanvullen, niet bestrijden. “We verwijzen naar elkaar. En als progressieve gemeente merken we dat er veel interesse in ons is. Dat merken we ook aan onze educatieve programma’s voor kinderen en jongeren in de gemeente.”

Hij wordt aangevuld door rabbijn Yitzchok Loewenthal. “Het gaat niet om de grote aantallen, het gaat om mensen die hun Joods zijn zijn toegewijd en daar aan willen werken. De Joodse gemeenschap leeft zolang mensen er deel van willen uitmaken.” Loewenthal is rabbijn van zowel Machsike Hadas, een ruim honderd jaar oude orthodoxe gemeenschap, als Chabad Danmark, dat deel uitmaakt van de wereldwijde Chabad-beweging. Bij elkaar zo’n driehonderd leden. “We zien een groei in bezoekers, zowel van Denen die geïnteresseerd zijn in het Jodendom of hun Joodse wortels en van mensen die naar Denemarken zijn verhuisd. Ik zie ons ook niet als concurrenten van de Joodse orthodoxe gemeente, maar als aanvullend.”

Wat anti-semitisme betreft ziet rabbijn Buchman wel een zwaai naar rechts: “En daar moet je je bewust van zijn. Maar het helpt niet om je er zorgen over te maken.” Hij geeft het voorbeeld van de ’Kippa Walk’ in Malmö in Zweden, vlak bij Kopenhagen. ”We zijn een aantal keer met een clubje Joden demonstratief gaan wandelen na sjabbat door een paar van de immigrantenwijken in Malmö, vrouwen en mannen, mét keppeltje op. Er gebeurde niets. Ja, we werden zelfs vriendelijk gegroet. Uiteindelijk zijn we opgehouden met die demonstraties want er was niets om tegen te demonstreren.”

Toch een goede toekomst
Voorzitter Henri Goldstein van de grootste Joodse gemeente in Denemarken, de orthodoxe, is ondanks de recente gebeurtenissen nog steeds optimistisch over de toekomst van Joden in Denemarken. “Op dit moment zien we een groei in deelname aan jongerenactiviteiten, dat is bemoedigend. Ook omdat het niet alleen via georganiseerde kanalen loopt: ze zoeken elkaar spontaan op en organiseren dingen zelf. De verschillende Joodse gemeenten werken goed samen, en we worden gesteund door de overheid. Ik denk dat we over vijftig jaar stabiel op tweeduizend leden van de orthodoxe gemeente liggen.”

Lees ook:
Det Jødiske Samfund – serie Joods Denemarken (1)
Op een koude, bewolkte novembermorgen ontdekken tuinmannen van de Østre Kirkegaard in de Deense stad Randers dat vandalen hebben toegeslagen op de Joodse begraafplaats. Vierentachtig grafstenen zijn beschadigd: besmeurd met groene verf of omgegooid. Precieze datum: 9 november 2019, 81 jaar na Kristalnacht. Toeval?

‘Jødekonge, jødefejde en jødeaktion’ – serie Joods Denemarken (2)
“Het is beschamend om mee te maken hoe antisemitisme weer opduikt, ook hier bij ons. Antisemitisme, intolerantie en onderdrukking van andersdenkenden horen nergens thuis. Het is iets waar we goed op moeten letten en waar we elkaar bij moeten helpen om het te bestrijden,” aldus de Deense koningin Margrethe II eind 2019. In dit verhaal duiken we in het Joodse verleden van Denemarken.

‘We moeten niet onzichtbaar worden’ – serie Joods Denemarken (3)
Het is een herfstige zaterdagochtend in de Deense provinciestad Silkeborg. Op de voordeur van het Joodse echtpaar Ella en Henrik Chievitz wordt geklopt. Henrik doet open en ziet een geschokte buurvrouw staan, die met tranen in de ogen zegt: “Er zit een ster op je brievenbus, zoals uit de oorlog.”