Joods monument in Culemborg onthuld
In Culemborg is woensdag een Joods monument onthuld door burgemeester Gerdo van Grootheest (GroenLinks). Het gaat om een gedenkteken ter herinnering aan de Joodse gemeenschap die ooit in het Gelderse stadje leefde. Het monument staat aan de achterzijde van de voormalige synagoge, thans de Nederlands Gereformeerde Kerk. Dit was de kant waar vroeger de Tora-rollen bewaard werden, gericht naar Jeruzalem. De straat waaraan de voormalige sjoel ligt, heet nog steeds Jodenkerkstraat. Op de voorgevel staat een spreuk uit Jesaja: ‘Want Mijn huis zal een huis voor alle volkeren worden genoemd’.
Joden vestigden zich al in de zeventiende eeuw in Culemborg en hielden zich voornamelijk met de handel bezig. De gemeenschap groeide tot ongeveer 230 personen in de jaren zeventig van de negentiende eeuw. In juli 1868 werd naast de oude synagoge aan de Jodenkerkstraat een nieuwe sjoel in neogotische stijl ingewijd – de huidige kerk. Tot dat jaar was ook de oude Joodse begraafplaats in gebruik. Vanaf 1869 werd er begraven op een afzonderlijk gedeelte van de Algemene Begraafplaats aan de Achterweg. Daarnaast is er aan de Parkweg in het nabijgelegen Beesd een Joodse privé-begraafplaats geweest.
De neergang van de Joodse gemeente begon in de jaren tachtig van de negentiende eeuw en zette in snel tempo door in de twintigste eeuw. Onder invloed van veranderende sociale en economische omstandigheden nam het aantal Joden af. De activiteiten van de gemeenschap namen ook af, maar een deel van de Joodse verenigingen en genootschappen bleef tot de Tweede Wereldoorlog bestaan. Tijdens de bezetting werd het merendeel van de Joodse bewoners van Culemborg gedeporteerd en in de kampen vermoord. Veertien Joden doken onder en overleefden de Sjoa. De synagoge werd door de Duitsers als stal gebruikt; wat er met het interieur gebeurd is niet bekend. Na de oorlog werd de Joodse gemeente bij Utrecht gevoegd.
De Joodse gemeenschap zelf richtte op de begraafplaats al een gedenksteen op voor de slachtoffers van de Sjoa. Daarop staan de namen van 36 vermoorde gemeenteleden. Eenentwintig ervan waren lid van de families Wijsenbeek/Wijzenbeek of Van Spier. Twee jaar geleden is de stichting Joods Monument Culemborg opgericht en mede dankzij het Prins Bernhard Cultuurfonds, het Buurtpanel en giften van bedrijven, en particulieren, is het gedenkteken er gekomen. De plek in de openbare ruimte waar woensdag een Joods monument is onthuld, is onderdeel van een complete herinrichting van deze entree van de Culemborgse binnenstad. Dit project moet volgend jaar klaar zijn. Dit jaar bestaat de ‘vrijstad Culemborg’ precies zevenhonderd jaar.
