‘Kardinaal De Jong keek niet weg’, Yad Vashem-onderscheiding

Na een proces van enkele jaren heeft kardinaal Johannes de Jong (1885-1955) postuum de Yad Vashem-onderscheiding ontvangen. In Utrecht reikte de ambassadeur van Israël de onderscheiding uit aan twee familieleden van de geestelijke, die zich in de Tweede Wereldoorlog inzette om Joodse levens te redden. In de jaren ’40-’45 verzette De Jong zich tegen de anti-Joodse maatregelen en protesteerde hij tegen de deportaties van Joodse medeburgers. In de kluis van het Utrechtse aartsbisschoppelijk paleis bewaarde hij de versleutelde onderduiknamen van Joodse kinderen.

Seys-Inquart
Twee nabestaanden van De Jong uit Ameland, het geboorte-eiland van de kardinaal, kregen de onderscheiding uit handen van ambassadeur Modi Ephraïm. Ze waren zeer vereerd en zullen het nooit vergeten. Hun voorvader behoort nu postuum tot de Rechtvaardige onder de Volkeren, een eretitel voor niet-Joden die in de Sjoa Joden hebben gered. Wat deed kardinaal De Jong precies? Daarover ging een aansluitend symposium, waar onderzoekers Marcel Poorthuis en Emile Schrijver een lezing gaven. Vrij kort na de bezetting, in mei 1940, kreeg De Jong een brief van rijkscommissaris Arthur Seys-Inquart, waarin werd geprobeerd de katholieke kerk in te palmen. Het schrijven was bedoeld om hem mee te laten werken aan de Duitse bezetting, maar hij zag daar niets in.

“Wat is dat voor onzin, heren? Ik wil geen tweede Innitzer zijn!” zei hij tegen zijn medewerkers, verwijzend naar zijn Oostenrijkse collega die een vurig voorstander was van de Anschluss bij nazi-Duitsland. De Jong werkte niet mee en protesteerde tegen Seys-Inquart. Ook de Nederlands Hervormde Kerk verzette zich. In 1942 kregen de kerken een aanbod: in ruil voor welwillendheid zouden de nazi’s de christelijk gedoopte Joden in Nederland ongemoeid laten. De hervormden trokken hun protest in, maar kardinaal De Jong weigerde hetzelfde te doen. Hij schreef een telegram naar alle kerken in Nederland – katholiek en protestants – waarin hij opriep niet mee te werken aan de Jodenvervolging. De tekst werd overal behalve in de Hervormde kerken voorgelezen.

“De houding van De Jong was vooral moreel gemotiveerd,” zei onderzoeker Poorthuis in zijn lezing. “De Jong bekommerde zich daarom niet louter om de katholiek gedoopte Joden, maar om alle Joden, hetgeen een zaak van groot humaan en moreel belang is.” Hij protesteerde in 1941 ook tegen de bordjes ‘Voor joden verboden’ en verwierp de gedachte dat de aanwezigheid van Joodse kinderen in het katholieke onderwijs de niet-Joodse kinderen in gevaar zou kunnen brengen. “Het ging volgens de aartsbisschop om een fundamenteel antisemitisme, dat moest worden afgewezen.”

Utrechts Kindercomité
Daarnaast was De Jong een groot ondersteuner van het Utrechts Kindercomité, een verzetsgroep die zijn best deed om Joodse kinderlevens te redden. Het comité ontving van hem 12.500 gulden, een bedrag dat bijeen gebracht was door de bisdommen. “Het Comité slaagde er in om honderdvijftig Joodse kinderen te redden. Trui van Lier, afkomstig van de Utrechtse Joodse familie van Lier, hielp samen met studenten van de Utrechtse universiteit kinderen aan nieuwe namen en adressen,” aldus Poorthuis. De echte namen van de kinderen werden genoteerd in een codeboek dat veilig werd opgeslagen in de kluis van het aartsbisdom. “Ofschoon het aartsbisschoppelijk paleis nauwkeurig werd geobserveerd door de Duitsers konden toch enkele Joden ter plekke onderduik worden verleend: zij betraden het paleis in de kledij van priesters en zusters.” Ook vonden Joodse onderduikkinderen tijdelijk onderdak in het bisschoppelijk paleis.

Paps en Mams
Een van deze kinderen was Hans Themans, die in de oorlog in een katholiek onderduikgezin in Wychen werd ondergebracht. Zijn zoon was maandag in Utrecht aanwezig. Zijn zoon Doron Themans vertelde de aanwezigen over zijn vaders verhaal. “Hans kwam er achter dat de Franciscaan Seebald Linders er voor heeft gezorgd dat hij onder werd gebracht bij Henk en Lies van Gemert,” aldus Themans. Voor hem, zijn vrouw en twee kinderen zouden dit ‘Paps en Mams Van Gemert’ worden. “Bij de familie van Gemert is Hans liefdevol opgevangen en behandeld als een onderdeel van het gezin, er werd geen verschil gemaakt. Paps en Mams hebben na de oorlog in overleg met de ouders van Hans een voorzichtige transitie weten te bewerkstelligen, waardoor Hans uiteindelijk terug kon naar zijn ouders en daar verder kon opgroeien. Die band met Paps en Mams is altijd gebleven.”

Cirkel rond
Themans’ vader zorgde ervoor dat zijn onderduikouders bij leven een Yas Vashem-onderscheiding kregen. “In de zoektocht van Hans, een aantal jaren voor zijn toch redelijk plotselinge dood na een kort ziekbed in 2017, was hij Franciscaner Seebald Linders op het spoor gekomen die vanuit het nabije klooster in Alverna, met gevaar voor eigen leven, het onderbrengen van de Joodse kinderen in deze regio regelde. Hij heeft zijn gevaarlijke werk met de dood moeten bekopen door zijn executie in Kamp Vught.” Met Franciscaan Frans Verheijen zorgde zijn vader ervoor dat Linders in 2015 eveneens de Yad Vashem-onderscheiding kreeg. “Vandaag eren wij postuum Kardinaal Johannes of Jan de jong, in de oorlog Aartsbisschop van het Bisdom Utrecht en daarmee is de cirkel rond.”

Ogen niet sluiten
Op de bijeenkomst spraken onder meer David Simon van de Stichting Vrienden van Yad Vashem Nederland en kardinaal Wim Eijk. Die laatste bezocht samen met Hans Themans het Yad Vashem-museum in Jeruzalem. “Het heeft op mij een diepe, onvergetelijke indruk nagelaten. Geen woorden kunnen uitdrukking geven aan wat er daar door mij heenging toen ik al die foto’s zag van de slachtoffers van de vernietiging en de beklemming die ik voelde. Hans raakte door dit bezoek hevig geëmotioneerd.” Eijk: “Kardinaal De Jong was van nature geen strijdlustig man. Maar eenmaal geconformeerd met de misdaden van de nazi’s, met name tegen het Joodse volk, was hij van oordeel dat hij niet mocht zwijgen.”

Eijk prees De Jong, zijn klasgenoot pastoor Galema en zijn kapelaans, maar ‘we mogen onze ogen niet sluiten voor de realiteit’, zei hij. “Veel christenen zagen passief toe hoe hun Joodse landgenoten werden gedeporteerd, terwijl zij naarmate het einde van de Tweede Wereldoorlog in zicht kwam ook wel bevroedden welk vreselijk lot hen beschoren was. Erger nog: er waren ook veel christenen, onder wie praktiserende christenen, actief bij de Sjoa betrokken. Bij gelegenheid van mijn bezoek aan de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente in Utrecht afgelopen maart heb ik dit ‘een blijvende schandvlek in de geschiedenis van het christendom’ genoemd.”

Alertheid geboden
Ook opperrabbijn Binyomin Jacobs was van de partij. Hij benadrukte dat vijf procent van de Nederlanders in verzet kwam en dat de bisschoppen daar bij hoorden. “De Jong weigerde om gewoon als gelovig katholiek de Eeuwige te blijven dienen en te
zwijgen. Hij wist dat er speciaal van hem als kerkleider beweging, actie werd verwacht. Ik betreur het dat hem tijdens zijn leven de Yad Vashem onderscheiding niet kon worden toebedeeld, maar ben dankbaar dat mede dankzij de inzet van mijn goede vriend Hans Themans we hier eindelijk vandaag toch bijeen zijn om de wereld te tonen wie en wat de Jong was,” aldus Jacobs. Alertheid was, is en blijft geboden, want wat toen geschiedde kan vandaag en morgen weer gebeuren. “De oorlog was in ons land beëindigd op 5 mei 1945, maar het antisemitisme, heden ten dage onder het pseudoniem antizionisme, is gebleven.”

Lees ook:
Erkenning aangevraagd bij Yad Vashem voor studentenstaking Delft
Bij Yad Vashem in Israël is erkenning maandag erkenning aangevraagd voor de studentenstaking in Delft van november 1940, evenals voor diens organisator. Destijds was dit het allereerste openlijke protest tegen de Jodenvervolging in het door de nazi’s bezette Europa. De aanvraag is gedaan door activist en antifascist Arthur Graaff, die de jaarlijkse herdenking van de staking mede organiseert.