Met succes rechtlijnig, maar zonder empathie  – recensie biografie opperrabbijn Dünner

Over de bekende rabbijn J.H. Dünner zijn eerder biografieën geschreven. Familieleden klommen in de pen en tekenden daar voor. Twee levensbeschrijvingen ter nagedachtenis van hem zijn van de historicus Jaap Meijer, maar daarin wordt Dünners periode van bijna veertig jaar als opperrabbijn nauwelijks behandeld. Daarom kan dit boek van Jaap Colthof worden beschouwd als het eerste objectieve complete levensverhaal waarin een man beschreven wordt die een enorme stempel heeft gedrukt op de ontwikkelingen in het Jodendom in Nederland.

Als rector van het Nederlands Israëlitisch Seminarium (NIS) stond Joseph Hirsch Dünner vanaf 1864 tot het eind van zijn leven in 1911 aan het hoofd van de rabbijnenopleiding. Vanaf 1874 was hij als opperrabbijn 39 jaar lang bevoegd om te fungeren als zelfstandig oordelend rabbijn voor de zestigduizend zielen tellende Asjkenazische gemeente. Auteur Colthoff vergelijkt Dünner met de ons welbekende Britse opperrabbijn Jonathan Sacks, die in 2020 overleed. Ook hij bezat grote kennis, die hij zowel in de Joodse wereld als de academische wereld tot uiting bracht.

Het profiel van de hoofdpersoon in de woorden van Colthof: ‘Dünner manifesteerde zich als een gespleten persoonlijkheid: enerzijds was hij de invloedrijke en hoog geleerde opperrabbijn, de compromisloze representant van het orthodoxe Jodendom; anderzijds was hij als geleerde en publicist een duidelijke exponent van de wetenschappelijk-kritische benadering en riep hij daarmee veel verzet op uit de streng orthodoxe wereld in binnen- en buitenland.’

Mij past bescheidenheid bij het schrijven van een recensie over dit boek. Ik had niet eerder van Dünner gehoord. Vanuit een progressief liberale invalshoek las ik de geschiedschrijving over deze opperrabbijn. Het reform-Jodendom kwam in Nederland onder Dünners bewind niet van de grond. Ook de oprichting van separate Austritt ultraorthodoxe gemeenschappen, zoals in Duitsland, wees hij van de hand. Het succes van Dünner was dat hij de eenheidsgedachte wist te handhaven binnen de Asjkenazische Gemeente van Amsterdam. De synthese tussen Tora en wetenschap stond bij hem op de voorgrond, een neo-orthodoxie geïntegreerd in de nationale Nederlandse cultuur.

Dünner komt op mij over als een echte ‘hardliner’. Hij raadde zijn leerlingen aan om bij het beslechten van conflicten Pinchas (die het recht in eigen hand nam, impulsief handelde en toch met het priesterschap werd beloond) als rolmodel te prefereren boven de hogepriester Aron, wiens evenwichtige benadering vrijwel te allen tijde ten voorbeeld wordt gesteld.

Geboren in Krakau, geschoold in Breslau en Bonn was Dünner naar Amsterdam gehaald, onder meer om zijn wetenschappelijke achtergrond in combinatie met zijn diepgaande kennis van de Talmoed. Hij publiceerde veel wetenschappelijke artikelen in het Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums. Zijn levenswerk, de Hagahot is in de orthodoxie bepaald geen succes geworden. Het zijn volstrekt eigen interpretaties, die niet op de voor Talmoedstudie zo kenmerkende manier van dialogisch lernen met een chawer en zonder bronvermelding tot stand zijn gekomen.

In het boek wordt een man beschreven die geen enkele feeling had met het gewone volk, de arbeidersklasse, de ‘Polleken’, de ‘vierde stand’, het Joodse proletariaat. Dünner is een rechtlijnige leider, met vaak behoorlijk kinderachtige trekjes. Tot twee maal toe heeft hij dr. Meyer de Hond, beschrijver van het lompenproletariaat, de weg versperd tot rabbijn. Waar nota bene de koningin bij was, weigerde hij de hand te schudden van prof. mr. T.M.C. Asser, lid van de Raad van State en winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede. Reden: het geassimileerd zijn van Asser.

Het in Nederland zeer populaire boek Pentateuchverklaring, het levenswerk van geestverwant rabbijn Hirsch uit Frankfurt, weigerde hij op te nemen in de bibliotheek van het NIS. Hij vond het werk te prekerig.

Mij valt op dat Colthof in zijn biografie het Memorboek van Mozes Heiman Gans niet noemt. Via de index achterin dat boek heb ik de pagina’s opgezocht waarin Dünner wordt genoemd. Daar komt een profiel naar voren vanuit een andere invalshoek: het perspectief van prominente tijdgenoten in de kring rond Dünner, zoals de regent-filantroop A.C. Wertheim, NIW-hoofdredacteur Philip Elte en anderen. En zo lees je heel wat sappige anekdotes waarin de figuur Dünner naar voren komt. Die heeft Colthof niet verwerkt in deze biografie.

Niettemin is Jaap Colthof er goed in geslaagd om een objectief, onderbouwd en compleet beeld te schetsen van een man die als leider met succes een rechtlijnige koers uitzette, maar die het als mens behoorlijk ontbrak aan tact en empathisch vermogen naar de maatstaven van nu.

Titel: ‘Joseph Hirsch Dünner, de rebelse opperrabbijn’
Auteur: Jaap Colthof
Uitgeverij: René van Praag
ISBN: 9789049026226
Prijs: 23,45 euro

Lees ook:
Ze moeten het geweten hebben – boekrecensie ‘I’m not a victim’
Het Engelstalige boek ‘I’m not a victim. I am a survivor’ beschrijft de lotgevallen van de familie Boas en Schoonhoed, opgetekend door Eddy Boas, één van de jongste overlevenden van de Sjoa. Drie maanden oud was hij toen de Duitsers Nederland binnenvielen. Zijn vader diende in het leger en vocht bij de Grebbeberg en zijn familie woonde in Den Haag.