Proefschrift in boekvorm met vraagtekens – ‘recensie ‘Wij hebben als mens geleefd’

Het komt niet vaak dat ik een boek bespreek dat ik meer dan drie decennia geleden ook al besproken heb. Dat was het proefschrift Wij hebben als mens geleefd. Het Joodse proletariaat van Amsterdam 1900-1940, geschreven door Selma Leydesdorff. Soms worden proefschriften gevolgd door een populairdere uitgave, meestal herschreven en ontdaan van academische volzinnen.

Dat is bij deze uitgave niet het geval; het is een kopie van het proefschrift, maar dan zonder Engelse samenvatting en een wat ingedikt register. De literatuurlijst is bijna drie pagina’s langer geworden, een teken dat er toch veel bijgekomen is in die 36 jaar.

Natuurlijk kun je de methodologische verantwoording, die ook meer dan dertig jaar oud is, overslaan om direct naar ‘De Joden en Amsterdam’ te gaan of naar ‘De oude buurt: 1900-1920’. Het boek is een overzicht met veel verhalen van betrokkenen, waarbij nostalgie een zeer kleine plaats inneemt. De economische crisis treft de armen het hardst en in de oude buurt wonen veel arme Joden. Die het zich konden veroorloven, dus niet de onderklasse, verhuisden naar de ‘nieuwe buurten’,  de Weesperstraat en omgeving, de Oosterparkbuurt en de Transvaalbuurt. Dat gebeurde dankzij de sociaaldemocratische stadsoverheid, met een optimistische toekomstvisie. In de ‘nieuwe buurten’  was het wellicht minder ‘Joods’, maar van echte assimilatie was ook geen sprake, maar gold dat tijdens de verzuiling niet voor andere groepen?

Het laatste hoofdstuk behandelt de armenzorg, liefdadigheid en kinderzorg, waarbij de angst voor assimilatie en voor christelijke zending een grote rol speelde.  Maar ook dit past binnen de verzuiling, waarbij protestanten en katholieken hun eigen armenzorg, liefdadigheid en kinderzorg omarmden. En dat gebeurde daar ook om de eigen zuil bijeen te houden. Door die zorg ontstond er natuurlijk afhankelijkheid van en vertrouwen in de Joodse leiders. Leydesdorff komt in de conclusie met een interessante stelling:

‘Misschien zou hierin een verklaring gezocht kunnen worden voor het feit dat, ondanks de traditie van strijdbaar socialisme, de meerderheid van het Amsterdamse proletariaat zich uiteindelijk zonder verzet heeft laten wegvoeren. Nadat de mannen uit de vroegere Joodse besturen die nu in de Joodse Raad zaten dat geadviseerd hadden’.

Ik weet niet of 36 jaar geleden deze stelling veel stof heeft doen opwaaien, maar er valt veel voor te zeggen. Wel zet ik vraagtekens bij dat ‘strijdbaar’ socialisme; staken was het meest strijdbare wat Nederlandse socialisten op hun programma hadden.

In het proefschrift waren al een paar kleurenreproducties van Gerard Johan Staller opgenomen, maar deze uitgave draagt niet ten onrechte de nieuwe ondertitel In woord en beeld, want het is doorspekt met het werk van deze ‘schilder van de Amsterdamse Jodenbuurt’.  Er is weinig van hem bekend en dat blijkt uit de magere inleiding over hem.

Het zijn fraaie inkijkjes in de buurt geworden, maar helaas ontbreken onderschriften of datering én het geeft een veel nostalgischer beeld dan uit het boek naar voren komt.

Titel: ‘Wij hebben als mens geleefd. Het Joodse proletariaat van Amsterdam 1900-1940 in woord en beeld’
Auteurs: Selma Leydesdorff en Harry Mock
Uitgeverij: Amphora Books
ISBN: 9789064461729
Prijs: 35 euro

Lees ook:
‘Etty leefde in een andere realiteit’ – boekrecensie biografie Etty Hillesum
Een goede biograaf M/V moet mijns inziens genoeg afstand tot zijn of haar onderwerp hebben. Een goede recensent M/V eveneens tot het te bespreken boek. Auteur Judith Koelemeijer neemt geen enkele afstand tot Etty Hillesum. Integendeel, in de epiloog meldt zij: ‘In tijden van verdriet of spanning gingen de woorden van Etty op een andere manier tot mij spreken; het leek of ik haar nog beter kon doorgronden’.