Rijksmuseum en JCK organiseren expo over Joodse roofkunst

Het hing al wat langer in de lucht, maar het Rijksmuseum en het Joods Cultureel Kwartier (JCK) zijn eruit. Samen organiseren beide instellingen een tentoonstelling over Joodse roofkunst en de impact ervan. Het is de bedoeling om vooral de emotionele invloed op Joden door het roven van hun kunst in de bange jaren ’40-’45 te laten zien. Ook het naoorlogse verhaal komt aan bod, waaronder de restitutie waardoor de ware eigenaren en hun erven vaak na jaren van strijd de kunst terug kregen. De ‘affaire Goudstikker’ komt eveneens uitgebreid aan bod. Tevens zal er een uitgebreid randprogramma zijn.

Bruiklenen

Eerder kondigde JCK-directeur Emile Schrijver al aan dat er samen met het Rijksmuseum een tentoonstelling over Joodse roofkunst zou worden opgezet. Het gaat om een echte co-productie: Beroofd is straks in het Nationaal Holocaust Museum (NHM) en het Joods Museum te zien. Het gaat onder meer om geroofde stukken die nog in het bezit zijn van het Rijksmuseum, maar ook om bruiklenen uit Amerika. Sinds 2012 houden vijf onderzoekers van het Rijksmuseum zich bezig met onderzoek naar de herkomst van de collectie van na 1933. De tentoonstelling komt deels tot stand naar aanleiding van dit onderzoek.

Kunst, boeken, judaïca

In de expositie staan acht verhalen van gedupeerden en slachtoffers centraal. Zij hadden de objecten tot in de oorlog in hun bezet, maar moesten deze tijdens de bezetting vaak gedwongen afstaan. Vijf verhalen worden verteld in het NHM en nog eens drie in het Joods Museum. Het gaat om de geschiedenissen van Fritz Mannheimer, Dési Goudstikker, familie Heppner-Krämer, Samuel Jessurun de Mesquita en Margarete Stern-Lippmann. Bij hen staat de restitutie van kunst centraal. Daarnaast zijn er nog eens Louis Hirschel, Louis Lamm en Leo Isaac Lessmann, bij wie het ging om de teruggave van Hebreeuwse boeken en Joodse rituele voorwerpen.

Goudstikker

Een van de bekendste restitutieverhalen is die van de Goudstikker-familie. De focus ligt daarbij op Dési Goudstikker-Halban. Haar man, kunsthandelaar Jacques Goudstikker, overleed in 1940 tijdens hun vlucht naar Engeland. Na de oorlog voerde zij een jarenlange strijd tegen de Nederlandse overheid om zijn kunstverzameling terug te krijgen. Goudstikkers bloeiende kunsthandel was tijdens de bezetting volledig onttakeld door de nazi’s. Dési Goudstikker stuitte op een halsstarrige Nederlandse regering en de taaie, ambtelijke bureaucratie van verschillende organisaties waarmee zij te maken kreeg. Ondanks een jarenlang proces ging zij uiteindelijk moegestreden akkoord met een schikking.

Complexiteit

Mede dankzij de aanstaande tentoonstelling Beroofd kreeg het JCK nieuwe mogelijkheden om ook onderzoek te doen. Maar dan vooral naar de roof van judaïca, waarvan de resultaten straks te zien zullen zijn in de verhalen in het Joods Museum. Deze voorwerpen komen voor een belangrijk deel uit Israël, aldus JCK-directeur Schrijver. Hij is erg tevreden met de samenwerking met het andere museum. “Het Rijksmuseum heeft de kracht en het gezag die dit onderwerp verdient. Wij hebben de ervaring om de complexiteit van de emotionele impact te laten zien,” aldus Schrijver, die alleen maar blij kan zijn met de goede samenwerking met collega Taco Dibbits.

Kille wijze

Dibbits laat weten: “Isoleren, beroven, ontheemden en vermoorden: de georganiseerde systematische beroving van bezit was een onderdeel van het proces van ontmenselijking van Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat uitmondde in de Holocaust. De tentoonstelling laat de impact van de naziroof zien en de kille wijze waarop na de oorlog met verzoeken tot restitutie is omgegaan. Acht persoonlijke verhalen maken de weerslag van het verlies van dierbare voorwerpen op de eigenaren en hun families invoelbaar, evenals de betekenis voor nabestaanden om deze terug te krijgen.” De goede samenwerking wordt wederzijds zo ervaren in het Rijksmuseum.

Poscast en boek

Naast de expo komt een uitgebreid randprogramma. Zo is er de vierdelige podcast De verdwenen collectie-Heppner over Max Amichai Heppner en de collectie van zijn familie. Deze serie, waar onder andere een medewerker van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies aan meedeed, is vanaf 31 mei te beluisteren op de bekende podcastkanalen. Verder komt er een boek – Beroofd – met de persoonlijke verhalen erin en zal er in september sympisium zijn in het Rijksmuseum van de Arbeitskreis Provenienzforschung e.V. (internationale beroepsvereniging herkomst-onderzoek). Dat gaat over de impact van ‘onvrijwillig bezitsverlies en de veranderende betekenis van kunst, boeken en Joodse rituele voorwerpen na de roof’.