Wat maakt een detective een ‘Joodse’ detective? (8)
In de Detective en thrillergids 2014 van Vrij Nederland stelt de Nederlandse detectiveschrijver René Appel dat er drie elementen zijn die een misdaadverhaal bepalen.
“Het gaat mij altijd om misdaad, mensen en maatschappij. De drie m’s samen leveren de interessantste boeken op”.
Natuurlijk geldt het zelfde voor Joodse misdaadverhalen. Bij Joodse detectives gaat het over misdaad, over personen met een Joodse achtergrond en hun verhouding met de Joodse gemeenschap en de niet-Joodse samenleving. Bij Joodse misdaadverhalen kun je echter een aantal elementen toevoegen.
Een Joodse achtergrond
Ten eerste natuurlijk de achtergrond van de detective. Rabbi Lawrence W. Rafael neemt dat als uitgangspunt van de drie categorieën die hij in de Joodse detective literatuur onderscheidt (zie deel 2. Een weergave van de Joodse gemeenschap).
Het is echter niet altijd zo dat de hoofdpersoon in een Joodse detective ook daadwerkelijk Joods is. In “The Passover murder” van Lee Harris (pseudoniem van Syrell Rogovin Leahy) is de hoofdpersoon een niet-Joodse vrouw. Het is zelfs een uitgetreden non. Toch is het een duidelijk “Joods” misdaadverhaal dat begint met een seider en dat zich afspeelt in een Joods gezin.
Niet alleen de achtergrond van de detective bepaalt dan ook of het een ‘Joods’ verhaal is, maar ook de setting.
De setting
Als de detective wel een Joodse achtergrond heeft –wat natuurlijk in de meeste ‘Joodse’ misdaadverhalen het geval is- kan de setting zowel religieus-Joods zijn (het speelt af in een Joods orthodoxe of liberale [conservative] gemeenschap), maar ook volstrekt niet Joods. Een kort verhaal van de auteur Stuart M. Kaminsky speelt zich af in een sjoel waar een roofoverval plaats vindt (The Tenth Men uit Criminal Kabbalah met als editor Lawrence W. Rafael). Een duidelijk Joodse setting. Een lang verhaal van hem gaat over een politieman die zijn overspelige vrouw en haar minnaar, een collega, doodschiet en zich vervolgens verschanst op het dak (Lieberman’s Choice). Een doodgewone, maar uitstekend geschreven en met mooie dialogen voorzien, politieverhaal vanuit de invalshoek van een Joodse politieman.
De cultureel-Joodse achtergrond
Naast de Joodse achtergrond en de setting van het verhaal is ook de cultureel-Joodse achtergrond waarin het verhaal verteld wordt van belang.
In alle Joodse detectives wordt iets over familiegeschiedenissen verteld. Hoe de ouders uit de sjtettel in Polen zijn gekomen naar Amerika; hoe de hoofdpersoon als kind eind dertiger jaren is gevlucht uit Oostenrijk naar Engeland (Kindertransport), hoe men heeft geleefd in de Bronx; de geur van de kosjere bakkerij; hoe de detective naast zijn zoon stond toen deze zijn bar mitswa parsje deed, het innigste moment dat hij ooit met zijn zoon had beleefd enz enz.
Familieverhoudingen zijn belangrijk: de Jiddische memme; de (soms uitgebreide) warme Joodse familie; de ambitieuze vader die zich alleen richt op geld verdienen en zijn verplichtingen naar zijn kinderen niet nakomt; rivaliserende broers, of broers die juist heel goed met elkaar kunnen opschieten.
De Joods-culturele achtergrond krijgt ook kleur doordat de Joodse detective stopt bij de deli van zijn broer om een bagel te eten of rugelach te kopen (Lieberman). De bijzondere sjabbatmaaltijden (zie: Peter Decker en Rina Lazarus) met het hele gezin.
En dan is er natuurijk het woord- en taalgebruik. De shanda (de schande), tzedaka (liefdadigheid/rechtvaardigheid), een gonif (een boef), tukhis (togus, achterwerk), tsouris (zorgen), shtuppen (de liefde bedrijven, om het maar even netjes te zeggen). Ga maar door!
Het woordgebruik vormt vaak een onderdeel van het taalgebruik waarbij heel vaak een ondertoon van Joodse humor en zelfspot, een rol speelt.
In de ‘Joodse’ detective is de hoofdpersoon gewoon iemand met een Joodse achtergrond. Iemand die zomaar herkenbaar zou kunnen zijn in onze ‘Joodse’ kennissenkring!
Volgende deel: 14 april 2016
Deel 9: Historische Joodse detectives
